Çocuk edebiyatı nedir? Yetişkin edebiyatından ayrılan özellikleri, dünyada ve Türk Edebiyatı'nda çok okunan eserler.

Yazar: Yağmur Dalaklı - İstanbul- Kültür Üniversitesi

Çocuk Edebiyatı Nedir?

Çocuk Edebiyatı, çocuklar için içeriği, kahramanları ve kullanılan dilin özelleşmesi halinde edebî eserlerin oluşturduğu edebiyat türüdür.

Akademik olarak kesin bir tanımı olmasa da çocuklara yönelik olan edebî ürünler yeni bir ihtiyaç doğurdu, bu da sektörde yer buldu. Böylece, çocuk edebiyatı parantezinde bir edebiyat türü ortaya çıktı.

Çocuk Edebiyatı Nasıl Oluştu?

Terim; 20. yüzyılın başlarında, her yaştan çocuğa hitap eden duyarlılığın ifade biçimi olarak kullanılmaya başlanmıştır. Temel dayanağı çocuk ve çocukluk olan; çocuğun algı, ilgi, dikkat, duygu, düşünce ve hayal dünyasına uygun; çocuğun bakışını ve çocuğun gerçeklik dünyasını yansıtır. Dilinde, düşüncesinde ve tiplemelerinde çocuğa içeriği sade biçimde ve içtenlikle aktarır. Çocuğa okuma alışkanlığı kazandırması yanı sıra sanat ve estetik açısından gelişimine katkı sağlar. Çocuğu duyarlı biçimde yetişkinliğe hazırlayan bir geçiş dönemi edebiyatı olarak da bilinmektedir (Şirin 2007: 16). ^[1]

Çocuk kendisi için yazılan eseri okuduğunda hayatından izler taşıdığını görür, ikisi arasında karşılaştırmalarda bulunur.

Nitelikli bir çocuk edebiyatı eserini okumaktan yetişkinler de zevk alabilmelidir. Önemli olan duyarlılığın doğal olması, dilin güzel kullanımı, konunun uygunluğu ve anlatımın canlı olmasıdır. Şiir türünde canlılık; ses ve ritimden, düzyazıda ise hikâyenin sürükleyiciliği çocuk edebiyatı türünün belirgin özelliklerindendir (Şimşek 2002: 32).^[2]

Çocuk sözcüklerin anlamını bilmeden sesine kulak verir, masal tekerlemelerini bir şarkı gibi dinler. Edebiyat çocuğun zekâ, hayal etme ve düşünme yeteneğini geliştirir. Sembollerin karşılığını kavrayan çocuğun zihinsel gelişimi hız kazanır.

Çocuk Edebiyatının Tarihi

Antik Çağ ile Orta Çağ toplumlarında küçük yaşlarda, yetişkinler olarak yer alan çocuklara yönelik bir edebiyat bulunmadığını biliyoruz. Batı toplumlarında kilisenin egemen olduğu, akıl ve bilimin olmadığı bir dönemde kilisenin varlığı çocuk ürünlerinde de kendisini belli etmiştir. Çocuk dünyasındaki renkli hayallerden mahrum bu eserler sadece dini olarak bilgi sunan ürünler olmuştur (Yalçın ve Aytaş, 2005:15-19).^[3]

Aydınlanma düşüncesi ve sanayileşme ile birlikte 18. yüzyıla kadar edebiyat ürünü olarak sözlü edebiyattan oluşan masallar önemli bir yer almıştır. Masallar eğitim anlamında ve bilginin aktarılmasında önemli bir araç olmuştur.

Dünyada Çocuk Edebiyatının Gelişimi

18. yüzyılda çocukların ilgi ve ihtiyaçlarına cevap olarak eserler oluşturulmaya başlanmıştır. Bu dönemde yayımlanan, cesur liderliğin anlatıldığı ve bu şekilde dünyaya hükmedebileceğini vurgulayan Daniel Defoe'nun Robinson Crusoe romanı ile hırsın, kişiyi umutsuzlukla yalnızlığa terk edebileceğini ortaya koyan Jonathan Swift'in Gulliver romanları çocuk edebiyatı için bir ilktir. 18. yüzyılda Ezop masalları, Charles Perrault’ın Kırmızı Başlıklı Kız, Çizmeli Kedi yanında Külkedisi, Uyuyan güzel eserleri yayımlanmıştır (Yalçın ve Aytaş, 2005).^[4]

19. yüzyıl yani aydınlanma çağı ile birlikte bilimin önemi ve bilim yolunda ilerlenebileceğini görmek Jules Verne’in eserleri ile mümkün olmuştur. Balonla Beş Hafta, Dünyanın Merkezine Yolculuk, Ay'a Yolculuk, Seksen Günde Devriâlem ve Denizler Altında 20.000 Fersah gibi eserleri bu duruma örnek gösterilebilir.

Carlo Collodi’nin eseri Pinokyo da aydınlanma çağındaki eğitim geleneklerini kurgu yolu ile çocuklara anlatmıştır.

Fransız Edebiyatı'nın önemli isimlerinden Jean Jacques Rousseau çocuk açısından eğitimin ne şekilde olmasına yönelik oluşturduğu Emile adlı eseri, çocuğu ve çocuğun dünyasını tanımak için dünya tarihinde atılmış önemli bir adımdır.

Almanya’daki eserlere baktığımızda çocuk edebiyatı adında bilinen isimler Grimm kardeşler olmuştur. Günümüzde Almanya çocukların kişiliğine önem vermesi konusunda hassas olan ve çocuklara yönelik kurumların varlığı bakımından dünyanın en önemli ülkelerinden birisidir.

19. yüzyılın sonlarında İngiltere’de bazı çocuk kitapları görsel olarak basılmaya başlanmıştır. Somut işlemler döneminde çocukların, kitaplardaki olayları resimler yoluyla görmeleri ve anlamaları açısından çocuk kitapları önemli bir yer taşır(Güleç ve Geçgel, 2012).^[5]

19. yüzyıl içerisinde çocuk eserleriyle ünlenmiş bir isim de Johanna Spyri olmuştur. İsviçreli olan Spyri, çocuk psikolojisi üzerine yoğunlaşarak, çocuklardaki coşkulu sevinci ve hüzünleri eserlerine yansıtmıştır. Günümüzde dünya çocuk klasikleri arasında ilk başlarda olan “Heidi” isimli eseri keyifle okunmasıyla birlikte çizgi film uyarlaması da yapılmıştır (Toz, 2007).^[6]

20. yüzyıl talihsiz iki dünya savaşına da tanıklık ederek tarihte yerini almıştır. Toplumu eğlenceli ve olumlu hale getirmek için masallar ele alınmıştır. Masallar çocukları sınırsız hayal kurabilecekleri; özgürlüğü ve korkusuzluğu aşılayan Kovboy Red kit ile büyümeyi istemeyen Peter Pan’ın dünyasına götürür.

Bu dönemde Antoine de Saint –Exupery’nin kaleme aldığı Küçük Prens adlı başyapıt sayılabilecek bu eser çocuk edebiyatında büyük ilgi görür. Yetişkinlerin de okuyabileceği eser çocuk edebiyatına da ivme kazandırır.

2000’li yıllarla birlikte dikkat çekici eserlerden birisi J. K. Rowling tarafından yazılan Harry Potter serisi olmuştur. Hayal dünyası ile insana dair durumları harmanlayan bu eserin daha sonra filme uyarlaması da yapılmıştır (Temel’den aktaran Atalay-Yakar, 2005).

Türkiye'de Çocuk Edebiyatının Gelişimi

Yazılı edebiyatta çocuk edebiyatına dair ilk ürünlerin ortaya çıkışı Tanzimat dönemine dayanır. Biz bu gelişmeleri iki ayrı dönemde inceleyeceğiz, Cumhuriyet öncesi dönem ve Cumhuriyet sonrası dönem.

Cumhuriyet Öncesi Dönem Türk Çocuk Edebiyatı

Tüm milletlerde olduğu gibi bizim toplumumuzda da çocuklar tekerlemeler, masallar ve bilmeceler gibi ortak değerlerle büyütülmüştür. Türk Edebiyat'ında çocuklara hitap edilerek yazılan ilk eser Nabi’nin oğluna nasihat vermek için kaleme aldığı Hayriyye ve Sümbül zadedir. İçeriğin yetişkinlere göre olduğu düşünülse de okur kitlesi olarak çocukların seçilmesi durumu kabul edilebilir yapar(Yalçın ve Aytaş, 2005, Gültekin, 2011). ^[7]

İlk çocuk kitapları yabancı dillerden çeviri yoluyla edebiyat dünyamıza giren eserlerden oluşur. Bu bağlamda Fransızca çevirileriyle ve kendi yazdığı fabllar ile Türk çocuk edebiyatına katkıda bulunan isimlerden biri de Şinasi'dir (Gürel vd., 2007).^[8]

Ahmet Mithat, Çocuk Melekat-ı Uzviye ve Ruhiye'si adlı eserinde çocukların yaratıcılık düzeylerini, hayal kurma becerilerini geliştirmenin masal ve hikayelerden geçtiğini savunur. Çocuk anlatılanlarla gerçek hayat arasında ilişki kurar, yaptığı canlandırmalarla kendi hikayesini oluşturur. Bu hikayelerde insana ait özellikleri başka canlılarda da kullanabilir.

Yine bu dönemde çocuk edebiyatında İbrahim Alaattin Gövsa’nın Çocuk Şiirleri; Ali Ulvi Elöve’nin Çocuklarımıza Neşideler, Ziya Gökalp’in Kızıl Elma, Yeni Hayat, Altın Işık'ı önemli yapıtlardan olmuştur.

Cumhuriyet Dönemi ve Sonrasında Türk Çocuk Edebiyatı

Harf inkılabı ile kitaplar için yeni bir dönem başlamış olup, yeniden basılan eser sayısında artış gözlenmiştir. Bu dönemde çocuk kavramı ön plana çıkartılmış ve önemi arttırılmıştır. Dönemin en önemli şair ve yazarları Faruk Nafiz Çamlıbel, Rakım Çalapala, Mahmut Yesari ve Hasan Ali Yücel olarak ifade edilebilir.

Çocuk kitaplarında ön plana çıkan isimler sırasıyla Reşat Nuri Güntekin, Peyami Safa, Kemalettin Tuğcu ve Mahmut Yesari gibi yazarlardır. Bu döneme ait önemli bir gelişme ise Eflatun Cem Güney tarafından Açıl Sofram Açıl ve Dede Korkut Masalları başyapıtları sayesinde Dünya Çocuk Edebiyatı Onur Belgesi Ödülü alınmıştır. Türkiye’de önemli şairlerden birisi olan Orhan Veli Kanık, La Fontaine içerisinde yer alan kırk dokuz fablı nazım haline çevirmiştir.

1974 yılında Yazar Can Göknil okul öncesine yönelik ilk resimli çocuk kitabı olan Kirpi Masalı eserini yayımlamıştır (Toz, 2010).^[9]

Çocuk edebiyatının genişlediği bu dönemde Sezgin Burak’ın Tarkan isimli çizgi romanı, çocuk edebiyatının dergi ve gazete sayfalarında yer bulması açısından önemlidir.

Unesco tarafından 1979 yılı “Dünya Çocuk Yılı” ilan edilerek çocuk sembolü üzerinde durulmuştur. Bu durum Türkiye’de çocuk edebiyatı türünün öne çıkmasını sağlamıştır.

Yakın dönemde özellikle okul öncesi eğitimcisi ya da öğretmen yazarlarımız tarafından çocuk edebiyatı eserlerinin kaleme alındığını görebiliriz. Muzaffer İzgü, Fatih Erdoğan, Can Göknil, Üzeyir Gündüz bu alanda başarılı yazarlarımızdan bazılarıdır (Kutlu, 2011).^[10]

Yerli ve Yabancı Çok Satılan Çocuk Kitapları

Küçük Prens: Küçük Prens'in (Le Petit Prince, The Little Prince) yazarı Antoine de Saint-Exupery. Kitabın orijinal dili İngilizce değil, Fransızca'dır ama kitabın ilk basımı 1943’te İngilizce olarak gerçekleşti. Basıldığı tarihten beri 140 milyon sattı.

Saftirik Greg’in Günlüğü: Jeff Kinney tarafından 2008 yılında yayımlandı. Kitapları dünyada 530 milyon adet sattı. En etkili ve bilinen romanı oldu.

Charlie’nin Çikolata Fabrikası: Çok sevilen ve daha sonra filme de dönüştürülen eser İngiliz yazar Roald Dahl tarafından 1964 yılında yazıldı. Dünya çapında 1 milyon satılan ünlü çocuk kitabıdır.

Vanilya Kokulu Mektuplar: Sevim Ak bu eser için 21 yılda yüz binlerce tiraja ulaştığını söyledi. Sevim Ak’ın çocuk edebiyatında 30. yılı kutlanırken onun da 20. yılını kutladık böylece.

Martıya Uçmayı Öğreten Kedi: Martıya Uçmayı Öğreten Kedi, birbirinden çok farklı iki canlının bir arada yaşamasının, birbirini sevip saymasının öyküsüdür. Şili'li yazar Luis Sepulveda'nın bu kitabı, kısa sürede 12 farklı dile çevrilip dünyada bir milyonun üzerinde tiraj yaptı.

Çocuk edebiyatına bir çocuk gözünden bakmak isterseniz, 11 yaşındaki bir çocuüun yazdığı Uzay Mekiği 1966 kitabını inceleyebilirsiniz.

Kaynakça:

[1] Şirin (2007). Çocuk Edebiyatı Kültürü / Okuma Alışkanlığı ve Medya Sarmalı, Ankara: Kök Yayıncılık.

[2] Şimşek (2002). Çocuk Edebiyatı, Ankara: Rengârenk Yayınları.

[3] Yalçın, A. ve Aytaş, G. (2005). Çocuk edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.

[4] Yalçın, A. ve Aytaş, G. (2005). Çocuk edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.

[5] Güleç, H. ve Geçgel, H. (2012). Çocuk edebiyatı okul öncesinde edebiyat ve kitap. Ankara: Kök Yayıncılık

[6] Toz, H. (2007). Çocuk edebiyatı. Ankara: Pegem Akademi

[7] Gültekin, A. (2011). Çocuk ve gençlik edebiyatı yazılar. İstanbul: Erdem Yayınları.

[8] Gürel, Z., Temiz Yürek, F., ve Şahbaz, N. (2007). Çocuk edebiyatı. Ankara: Öncü Kitap

[9] Toz, H. (2010). Eğitim fakülteleri için çocuk edebiyatı (s. 229-242). Ankara: Pegem Akademi.

[10] Kutlu, S. (2011). Okulöncesi çocuk edebiyatı yapıtlarındaki resimlerin çocuğa göreliğinin öğretmen görüşlerine göre değerlendirilmesi (Eskişehir İli Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara

https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87ocuk_edebiyat%C4%B1

https://www.tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/Tacettinsimsek.pdf

https://jag.journalagent.com/secjour/pdfs/SEC_1_1_1_16.pdf