Michel de Montaigne’in 16. yüzyıldan günümüze kadar ulaşmayı başarmış ve hala okunurluğunu koruyan; öğütler, hikayeler ve hayat dersleri içeren; eleştirinin ve farkındalığın üst seviyede tutulduğu; dönemin filozoflarını, toplumunu ve kültürünü yer yer yüceltip, bazen taşlayan cümlelerle kalmayıp, o günlerden bu günlere kadar gücünü koruyan konuları ile de dikkat çeken eseridir "Denemeler".

Denemeler için yıllara meydan okuyan bir eser desek, sanıyoruz ki yanılmış olmayız. Öyle ki, 1500’lü yıllarda yazılan bu eserde Montaigne, sadece yaşadığı yüzyıla ait başlıkları değil, insanlık var olduğu sürece varlığını koruyacak olan konuları ve sorunları ele almış. Bundan sebeptir ki, Denemeler’i okuyan okuyucu, hangi çağda olursa olsun, kendine bir pay çıkarabiliyor.

Esas olarak insanı inceleyen ve sorgulayan bu eseri incelemeden önce, deneme türünün de mucidi olan Montaigne’in yaşam öyküsüne bir göz atalım.

Michel de Montaigne Kimdir? Hayatı

Rönesans döneminin en önemli düşünürlerinden biri olan Montaigne, tam adıyla Michel Eyquem de Montaigne, 1533 yılında doğar. Akabinde bir süt nineye gönderilir. Onun eğitimine özel hassasiyet gösteren babası, onu sadece Latince konuşarak eğitecek olan bir Alman eğitmene verir. 1539 yılında, Fransa’nın en iyi kolejlerinden biri olan Guyenne Kolejine giren Montaigne, burada 7 yıl eğitim görür. 1546 yılında ise Bordeaux’da felsefe eğitimi almaya başlar ancak sadece iki yıl sonra, Toulouse’da hukuk okuluna gider.

1557 yılında Bordeaux belediye meclisine giren Montaigne’in siyasi hayatı da resmi olarak başlamış olur. Sonrasında hayatında en değer verdiği arkadaşı olan La Boétie ile tanışan yazar, belediye meclisinin verdiği görevle saray hayatına adım atar.

Hayatının sonraki 14 senesi boyunca orduya katılan, en yakın arkadaşını kaybeden, evlenen, babasını kaybeden, meclisteki görevinden istifa eden ve ilk kızını da daha iki aylıkken kaybeden Montaigne, 1571 yılında babasından kalan Montaigne çiftliğinde inzivaya çekilir ve kendini yazmaya adar.

Deneme Türünde ilk Eser: Denemeler Ne Zaman Yazıldı?

1572 yılında Denemeler’i yazmaya başlar. Ancak Rönesans’ın en etkili olduğu yıllar olan o dönemlerde olaylar bir türlü durulmaz. Tekrar kralın ordusuna katılan Montaigne, yıllar boyunca kısa kısa seyahatler yapar, daha yaşına gelmeden kaybettiği kızlarının sayısı ise beşi bulur.

Yine de fırsat buldukça yazmayı ihmal etmez. Ve nihayet Denemeler’i, 1580 yılında, iki cilt halinde basılır. Bu baskı sonrası yazar, eseri kralın beğenisine sunar ve kraldan tam not alır. Bugünden sonra esere defalarca eklemeler yapar Montaigne. Bu sırada başına gelen olaylar da durmak bilmeyecektir. 1582 yılında Bordeaux belediye başkanı olan Montaigne, hem denemelerine yaptığı eklemelerle ününe ün katarken, vebanın, iç savaşın, kargaşanın hakim olduğu ve 6. kızını da aynı şekilde kaybettiği yıllardan sonra, inzivaya çekildiği köşesinde, 1592 yılında hayata gözlerini yumar.

Montaigne, çağında ve çağından yıllar sonra bile ünlü edebiyatçılar tarafından zaman zaman eleştirilen ancak genellikle takdir gören, örnek alınan bir yazar olmayı başarmıştır. Bu başarısındaki en önemli pay ise, Denemeler’ine aittir. 

Denemeler (1580) Eserinin Özellikleri

Orijinal adı “Les Essais” olan Denemeler, yukarıda da değindiğimiz üzere, ilk olarak 1580 yılında yayınlanır. Toplam 107 denemeden oluşur. Montaigne’in ölümüne dek yazdığı ve bu süre boyunca toplam 3 defa, yaptığı düzenlemeler ile yeniden basılan eserin son hali, yazarın ölümünden sonra, ardında kalan çalışmalarının da düzenlemesiyle basılmıştır.

Deneme türünün ilk örneği olarak bilinen Denemeler, Dünya Edebiyatı'ndaki bu unvanını da korumaktadır. Doğal olarak Montaigne, Dünya Edebiyatı'ndaki ilk deneme yazarıdır.

Denemeler'i ilk kez 1940 yılında edebiyatımıza kazandıran Sabahattin Eyüboğlu ise, tıpkı Montaigne gibi, yıllar boyu çeşitli düzenlemeler ve eklemeler yaparak eseri 1970 yılındaki halini alana kadar güncellemiştir. Ancak bilinmelidir ki, Sabahattin Eyüboğlu’nun çevirileri, etkili ve akıcı çevirisinin yanında, eksiksiz ve kronolojik değildir.

Eyüboğlu, orijinal eserden denemeler alarak ve yeniden düzenleyerek bir seçki oluşturmuş ve Türkçeye bu şekilde aktarmıştır. Sonrasında çeşitli yazarlar ve çevirmenler tarafından ele alınan bu eserin günümüzde en çok satan versiyonu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’nın 1999 yılından beri basılmaya devam edilen versiyonudur. Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi’ne de dahil edilen Denemeler, burada da Sabahattin Eyüboğlu’nun çevirisiyle yer almaktadır.

Denemeler Konusu

Bu eserde tek kelime ile insanı konu edinen Montaigne, insan denince akla gelen ve insanı ilgilendiren hemen her konuya değinmiştir. Felsefi bir kitap olarak bilinen eserde yazar, ele aldığı konularla ilgili düşüncelerini kısa ve öz bir dille aktarmış, anlaşılırlığı en üst seviyede tutmayı amaçlamıştır.

Bu yönüyle eğitici bir yanı da vardır eserin. Zira insanı konu alan bir eserin insana faydasız olması akıl işi de değildir. Bu bağlamda (mutluluk, merhamet, kin, kibir, öfke gibi) duygular, düşünceler, davranışlar, toplumdaki tuhaflıklar, din, hukuk, devlet yönetimi, eşitlik, adalet, özgürlük, eğitim gibi günlük hayatta var olan hemen her başlığı ayrı ayrı incelemiştir Montaigne.

Bu incelemeleri sırasında açık sözlülüğünden ödün vermemiş ancak saygısızlık boyutuna da ulaşmamaya gayret etmiştir. Belki de bu ölçülü üslubu sayesinde, kral ve yönetim hakkındaki yazılarına rağmen kral tarafından tam not alabilmeyi başarmıştır.

Eser, içerdiği birçok tartışmanın yanı sıra, alıntılar ve göndermeler yönünden de oldukça zengindir. Öyle ki Montaigne, söz ettiği filozofların ünlü cümlelerini eserinde bolca kullanmıştır. Aynı zamanda anlatı, antik döneme ait hikayeler ve mitlerle de desteklenmiş, güçlendirilmiştir. Yine tekrar etmemiz gerekir ki, bütün bu doluluğa rağmen eserin dili gayet akıcı ve sadedir.

Montaigne, insan hayatına verdiği değerle ve insanı ilgilendiren konulara getirdiği bakış açıları ile hümanistlerin de ilham kaynağı olmuştur. Onu net bir dille hümanist olarak nitelendiremesek de, hümanizm anlayışına olan katkılarını da göz ardı edemeyeceğimiz, tartışma götürmez bir gerçektir.

Sürekli söylediğimiz gibi, Montaigne’in Denemeler’i sadece kendi çağına hitap eden bir eser değildir. İnsanlık var olduğu sürece, kitaptaki düşüncelere katılsak da katılmasak da, okunmaya devam edilecek olan nadir eserlerdendir. Konusu insan olan her eser gibi ya rehber görevi görecek ya da tarihin karanlık köşelerine ışık tutacak, ama asla kaybolmayacaktır. Bu nedenle yazımızı, Denemeler’den seçtiğimiz birkaç bölümle sonlandırıyoruz.

Kanunlar Üstüne

Kanunlar, kimi ülkede sonsuz bağlılıkla, kimi ülkede ise türlü saçmalıklarla karşımıza çıkan, adalet kavramının en önemli uygulayıcılarıdır. Bu uygulayıcılar, doğru ellerde birer düzen aracı olurken, yanlış ellerde ise adalet adı altında adaletsizliğe yol açar. Montaigne, Kanunlar Üstüne adlı yazısında bu konuya şu cümlelerle değiniyor:

Dünya Yurttaşlığı

İnsanın evrendeki konumuna değindiği bu yazısında ise insan ve evren arasındaki ilişkiyi bütüncül bir bakış açısı ile değerlendiriyor:

Bilgelik ve Mutluluk

Günümüzde hala bir sorun olarak toplumdaki varlıklarını koruyan okumuş cahilleri, bilgelik kavramını mutluluk ile ilişkilendirerek eleştirdiği yazısı da oldukça manidar:

İnsan ve Evren

Montaigne’in İnsan ve Evren başlıklı bu yazısında ele aldığı konu, 1500’lü yıllarda yazıldığı halde, sadece birkaç değişiklik yapılarak günümüze çok kolay uyarlanabilir nitelikte:

Bilgi ve İnanç

Ellerindeki bilgiyi veya statüyü, kendilerinden bilgi yönünden eksik gördükleri kişileri manipüle edebilmek amacıyla kullanan sahtekarlara yönelik bu yazısı da sanki çağımız yazarlarından birinin kaleminden çıkmış gibi:

Efendiler ve Uşaklar

Montaigne, toplumdaki sınıf farklılıkları üzerine yazdığı bu yazısında ise insan olmanın ve toplumsal eşitliğin insanlığın bir parçası olduğunun altını çizmiş:

Şüphesiz Montaigne, iyi bir düşünür olmasından daha da önemlisi, iyi bir gözlemcidir. İnsan üzerine yaptığı yaşlanmayan tespitleri, onun gözlem yeteneğinin bir göstergesidir. Kalemiyle dönemi ve halkı aydınlatmayı hedefleyen yazar, birçok insanın gözünü açmış, birçoklarını da karanlıktan kurtarmıştır.

Nasıl ki insanlık var olduğu sürece insanlığın problemleri de var olacaksa, insanlık var olduğu sürece insanlığı karanlığa boğmaya çalışanlar da her daim var olacaklardır. Bu nedenle hep vurguladığımız gibi, yapılabilecek en değerli hamle okumaktır. Çünkü yalnızca öğrenmek; yalnızca bilgi; yalnızca kitaplar sonsuz görünen karanlıkları bile yok edebilirler.

Kaynaklar

Kitap: Montaigne, M. (2019). Denemeler. (Çev. Sabahattin Eyüboğlu). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

İnternet Siteleri: https://www.linternaute.fr/biographie/litterature/1775118-michel-de-montaigne-son-tombeau-decouvert-a-bordeaux/, https://www.les-philosophes.fr/montaigne.html, https://www.franceculture.fr/personne-michel-de-montaigne.html, https://tr.wikipedia.org/wiki/Denemeler, https://www.yeniakit.com.tr/biyografi/michel-de-montaigne, https://www.turkedebiyati.org/yazarlar/montaigne.html