Aktivist ruhu ve sansürlerle dolu yaşantısıyla Nobel Ödüllü son İtalyan; radikal palyaço, toplum ajitatörü, tiyatro karikatüristi ve ölümsüz soytarı…

Yazar: Hilal Taylan - İstanbul Aydın Üniversitesi

Siyasi hicivleri ve sansür dolu yaşantısıyla Dünya Edebiyatı'nda büyük bir yankı uyandıran Dario Fo; 24 Mart 1926 tarihinde İtalya’nın Varese kentinde, Sangiano’da dünyaya geldi. İtalyan ve Dünya Edebiyatı'nın en özgün isimlerinden birisi olan Dario Fo’nun İtalya’da başlayan yaşamı, geçirdiği akciğer rahatsızlığı nedeniyle yine İtalya’nın Milano kentinde son buldu.

Dari Fo’nun Hayatı

İtalyan Edebiyatı’nın en özgün ve sansasyonel isimlerinden biri olan oyuncu, yazar, yönetmen ve mim ustası Dario Fo, yaşamı kadar ölümüyle de ses getiren nadir isimlerden birisi olmuştur. İtalya’nın kuzeyinde bir kasabada dünyaya gelen Dario Fo’nun büyükbabası, at arabasıyla sebze ve meyve satar, müşterilerin dikkatini çekmek için hikayeler anlatırdı. Doğduğu kasabadaki işçilerin de birbirlerine memleketlerinden hikayeler anlattığını gören Dario Fo, hikayenin gücünü bu şekilde keşfetmeye başlamıştır.

Gösterileri güncel toplumsal sorunları ele aldığı için tiyatro karikatüristi, radikal palyaço ve toplum ajitatörü olarak anılan Dario Fo, Milano’da güzel sanatlar eğitimi aldığı sırada 2. Dünya Savaşı’na katılmayı reddederek ordudan kaçmış ve tiyatro kariyerine yergili revüler yazan bir metin yazarının yanında yardımcı olarak başlamıştır.

Hayatındaki en büyük dönüm noktalarından birisi ise 24 Haziran 1954’te, yine kendisi gibi oyuncu, yönetmen ve aktivist olan Franca Rame ile evlenmesi olmuştur. Eşiyle birlikte Dario Fo-Franca Rame Topluluğu’nu kurmuşlardır ve tiyatro sahnelerinin yanı sıra meydanları, cezaevlerini, öğrencilerin gösteri yaptıkları yerleri ve işçilerin greve gittikleri yerleri de sahne olarak kullanmışlardır. Çiftin oyunları İtalyan komedi sanatı olan "Commedia dell Arte" geleneğine dayanan siyasi ve toplumsal hiciv temelindedir ve Dario Fo’nun deyimiyle "resmi olmayan solculuk" ile kaynaştırılmıştır. Bu gösteriler kısa sürede muhafazakar kesimlerin ve bazı kurumların dikkatini çekmiş ve çeşitli tehditlere maruz kalmışlardır. Evlendikten 4 sene sonra 1958’de eşiyle birlikte devlet kanalı olan Kanal Rai’de "Canzonissima" isimli bir program sunmaya başlamış ve zamanla siyasal bir "ajit-prop (kışkırtıcı propaganda)" tarzı geliştirmişlerdir. Programla birlikte hızla ün kazanan çift, gösterilerinden dolayı sansür uygulamasına maruz kalıp kanaldan ayrılmışlar ve kanal tarafından 15 yıllık bir ambargo uygulanmıştır.

Ardından çift, 1968 yılında İtalyan Komünist Partisi’yle bağları olan Yeni Sahne adında başka bir topluluk kurmuştur. 1970 yılında Halk Tiyatrosu Topluluğu’yla birlikte halkın toplu olarak bulunduğu alanları ziyaret etmeye başladılar.

1974’te yazmış olduğu "Ödenmeyecek, Ödemiyoruz!" ve 1990’da yazmış olduğu "Bir Anarşistin Kaza Sonucu Ölümü" adlı oyunları çok tutmuştur. Ancak oyunları çoğu zaman bir sansasyon olarak nitelendirilmiş ve sahnede bile tutuklanmıştır.

Kendisi bir oyuncu olarak en çok, tek başına sergilediği "Mistero Buffo" oyununda tanındı. Orta Çağ gizem oyunlarının çağdaş bir uyarlaması olan bu oyunda Hristiyan geleneğindeki hikayeleri yeniden yorumlamış ve Katolik Kilisesi’nin tepkisini toplamıştı. Vatikan bu oyunun "dine hakaret" teşkil ettiğini savunmuştur.

Eserleri yaklaşık 30 dile çevrilen Dario Fo, "Bir Anarşistin Kaza Sonucu Ölümü" adlı oyunuyla ise1997 yılında Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülmüş ve bu ödülü alan son İtalyan olmuştur.

Dario Fo, 13 Ekim 2016’da 90 yaşındayken akciğer rahatsızlığı sebebiyle Milano’da kaldırıldığı Sacco Hospital’de solunum yetmezliğinden yaşamını yitirmiştir. Hayatı boyunca sürekli siyasi, dini ve toplumsal baskılara maruz kalan Dario Fo’nun ölümünün ardından, sıklıkla eleştirdiği Başbakan Matteo Renzi de dahil olmak üzere siyasi ve dini kişiliklerin övgü dolu vedasıyla uğurlanmıştır. Dario Fo’nun oğlu Jacopo Fo ise, yaşantısında sıklıkla sansüre hedef gösterilen babasının ardından yapılan bu övgü dolu vedaları bir riyakarlık olarak gördüğünü sosyal medya hesaplarından tepkili şekilde dile getirmiştir.

Dario Fo’nun Türkiye’de Yasaklanması

15 Temmuz 2015’te Türkiye’de düzenlenen darbe girişiminin ardından Türkiye Devlet Tiyatrolarında Dario Fo oyunlarına engel getirildiği söylenmişti. İngiliz Times Gazetesi’ne verdiği röportajda Dario Fo bu sansüre ilişkin: “Türkiye'de yasaklanan dört yazardan hayatta olan tek kişi benim. Bu benim için 2. bir Nobel ödülü kazanmak gibi.” ifadelerini kullanmıştı.

Dario Fo’nun Siyasetle İlişkisi

Dario Fo kendisini ateist, Marksist ve Leninist olarak tanımlıyor ve İtalya’da Renzi hükümetini ağır bir şekilde eleştirerek sistem karşıtı 5 Yıldız Hareketleri’ne güçlü destek veriyordu. 5 Yıldız Hareketleri Partisi’nin bir mitinginde yaptığı konuşmada: “Her şeyi mahvedin! Biz yapamadık, siz yapın.” sözlerini kullandı. 5 Yıldız Hareketi’nin lideri olan Beppe Grillo, Dario Fo’nun İtalya’nın yeni cumhurbaşkanı olmasını önermiştir ancak Dario Fo ilerleyen yaşı ve yapmak istediği şeyleri gerekçe göstererek bu öneriyi reddetmiştir.