Sözlükteki karşılığı, bir varlığın çirkin ve rahatsız edici şekilde gösterildiği resim ya da başka sanatsal eserler olan grotesk kavramı nedir?

Yazar: Sinem Öz - Yıldız Teknik Üniversitesi

Grotesk kavramı; edebiyat, tiyatro, mimarlık ve sanatın farklı dallarında kendine yer buluyor. Rönesans ile büyüyen grotesk, bugün 3D yazıcılarla üretilen ürünlerde bizi etkilemeye devam ediyor.

Grotesk, varlıkların sıradışı özelliklerinin abartılması ile bu dünyaya ait değilmiş hissi veren bir sanat kavramı. Groteskin farklı dillerden gelen kökeni, birbirine benzer ve daha çok “karanlık” kavramlarla karşımıza çıkıyor. Etimolojisi incelenince ise birbiriyle bağlantılı olduğu anlaşılıyor:

Fransızca grotesque; fantastik, ürpertici, çok çirkin

İtalyanca grottesca (grotesque’in kökeni); mağaramsı, yeraltı dehlizi

İtalyanca grotta (grottesca’nın kökeni); mağara, dehliz

Latince crypta (grotta’nın kökeni); dehliz, mahzen

Eski Yunanca kryptē / κρυπτη (crypta’nın kökeni); gizli, saklı

Groteskin Sanattaki İlk İzleri

İlk örneklerini Roma süsleme sanatında gösteren grotesk, Roma İmparatoru Neron’un sarayı Domus Aurea’nın kalıntılarında tesadüfen keşfedilmiş. Grotesk kelimesi ise ilk olarak Grottesche adıyla 1502 yılında, Siena Piccolomini Kütüphane’sinde bir sözleşmede geçiyor.

Cesare Baglione, 1588, İtalya

16. yüzyıl İtalya’sında hızla moda olan grotesk sonrasında Rönesans ile beraber Avrupa çapında popüler oldu. 19. yüzyıla kadar renkli duvar sanatı olan freskonun ayrılmaz bir parçasıydı. Hayvan başları ve diğer motifler bazen sembolik bir öneme sahip olsa da, grotesk süslemeler genel olarak sadece dekoratif amaçlıydı.

Altın iplikle işlenmiş grotesk kafa figürü, 1600-1650

İtalyan ressam Giorgio Vasari bu stili şöyle yorumlamış;

“Grotesk, eski uygarlıklar tarafından herhangi bir mantığı olmadan, son derece uçuk ve absürt biçimde yapılan resimlerdir. Öyle ki hayal gücü çok tuhaf olan ressamlar atlara yapraktan bacaklar çizer, bir insan en absürt şekliyle gösterilir ve bunlar ne kadar tuhaf ise resim o kadar ünlenir.”

Maske ve Süsleme Çizimleri, Georges Charmeton, 1623 – 1674

Red & Green, Christian Max Van Minnen, 2012

Tiyatroda Grotesk

Grotesk tiyatrolar, aynı resimlerinde olduğu gibi normalliği ve doğallığı reddediyor, reddederken de sürreal bir komedi ve absürt olaylar ile karşımıza çıkabiliyor. Grotesk, tiyatro dalında kendini iki başlıkta gösteriyor: kara komedi ve absürt tiyatro.

Groteski kuraldışı ve uyumsuz bir tiyatro gibi düşünebiliriz. Bu tiyatroda makyaj ve maskeler oyunun en önemli parçaları. Sahnede sürreal kahramanlar yaratarak sürreal konular canlandırılır.

Grotesk tiyatrolar bazen hayattaki güzel ve iyi olanla zalimi karşılaştırır, ve hangisine güvenileceğine dair bir oyun oynar bize. Güvenilir gerçeklik olarak kabul edilen şeyi sorgulatır. Çelişkili kavramların bu şekilde birleştirilmesi, sosyal olarak kabul edilenin yerine dehşet verici ve gülünç olanı normalleştiren parçalanmış bir dünya görüşünü teşvik eder.

Kara komedide ise normaldışı ve trajik olaylar, izleyicileri korku, rahatsızlık, şaşkınlık gibi duyguları gülerek yok etmeye teşvik eder. Bu oyunda mantık değil, sadece sezgiler konuşur.

- Samuel Beckett’in Godot’yu Beklerken oyunu absürt tiyatroya iyi bir örnek.

- Haldun Taner, Aziz Nesin, Melih Cevdet Anday ve Oktay Rıfat da bu tarzda eserler vermiş.

Grotesk Tiyatronun İlham Veren Öncüleri

Mikhail Bakhtin

1920’lerde grotesk tiyatro kavramının akademik ve felsefi olarak geliştirilmesine öncülük etmiş Rus filozof, edebiyat eleştirmeni, göstergebilimci ve akademisyen. Geleneksellik yerine, yenilikçi ve kalıplarından kurtulmuş bir perspektife sahip olan Bakhtin; karnaval, diyaloji, kronotop gibi yeni kavramları, düşün alanına hediye etmiş.

“Karnavalesk” teriminin ortaya çıkışı da buradan geliyor. Tek birey yerine çok sesliliği savunan karnaval kavramından doğan karnavalesk, grotesk tiyatroda da kendine bir yer edinmiş. Bakhtin, grotesk tiyatrosuna doğrudan katkıda bulunmasa da fikirleri groteske yeni değerler katmış.

Karnavalesk tiyatro, iktidarın gözünde statik bir obje olması gereken bedenin; sınır tanımayan, arzulayan ve hisseden bir bedene dönüşmesi felsefesini içerir. Karnavalesk tiyatrosu kendini bedenlerde ifade eder. Bu türde, klasik biçimin dışına çıkmış, eksik, yarım, farklı, yani “grotesk bedenler” ön planda olur.

Luigi Chiarelli

İtalyan oyun yazarı, tiyatro eleştirmeni ve yazar. 1913 yılında yazdığı The Mask and The Face oyunu, grotesk tiyatro ismiyle bilinen ilk oyun.

Luigi Pirandello

İtalyan oyun yazarı Pirandello, grotesk tiyatroya büyük katkı sağlayan bir başka isim. Keder ve trajedinin yüzde gülümseme ve kahkahaya dönüşmesi; grotesk tiyatrosunun kilit taşlarından biri. Pirandello’nun mizah üzerine çalışmalarının bir ürünü olan kederli kahkahalar da, İtalya’da klasik ve doğal drama oyunlarına karşın, grotesk ilkelerine bağlı kalmış.

Friedrich Dürrenmatt

İsviçreli yazar Dürrenmatt, komedinin grotesk olmadan modern tiyatroda var olamayacağını savunmuş. Dürrenmatt’a göre modern dünyada hiçbir şey suçluluk ve günahtan arınmış değil, bu sebeple de bizi ancak grotesk tiyatronun absürt komedisi rahatlatabilir.

Tipografide Grotesk

Grotesk kavramı yazı tiplerinde de karşımıza çıkıyor. Oldukça fazla üyesi olan sans-serif yazı tipleri kökenleri açısından grotesk olarak geçiyor. Diğer çok bilinen grotesk yazı tipleri ise Franklin Gothic, News Gothic. Arial, Helvetica ve Verdana ise neo-grotesk olarak sınıflandırılmış.

Fotoğrafta Gill Sans yazı tipli bir levha Mallard lokomotifinin üzerinde.

Edebiyatta Grotesk Nedir?

Eski yazılı metinlerde ve mitlerde, tuhaf olaylar ve korkunç yaratıklar bolca yer alır, Theogonia ve Odysseia Destanı’nda olduğu gibi.

Edebiyatta hiciv ve trajikomedi ile ilişkili olan grotesk, ilk kez Montaigne’in Denemeler’inde bir edebi tür olarak anılmış. Keder ve acıyı yansıtmak için kullanılan bu edebi tür edebiyatta bir çok bilindik örnekle karşımıza çıkar.

Shakespear’in Kral Lear’ı, J.Swift’in fantastik romanı Gulliver’in Gezileri, J.R.R. Tolkien’in absürt karakteri Gollum’uyla Yüzüklerin Efendisi ve L. Carrol’un Alice Harikalar Diyarında eseri edebiyatta groteskin en popüler örneklerinden.

Mimarlıkta Grotesk

Mimarlıkta groteski oyulmuş taştan figürlerde görmek mümkün. Gotik üslubun bir parçası olan gizemli ve ürkütücü taştan figürler gargoyle ve kimera olarak ikiye ayrılıyor. İşlevsel yönden bakıldığında gargoyle ve kimeralar aslında özenle hazırlanmış, süslü yağmur olukları. Aslan vücutlu, bazen de aslan ve keçi gibi iki kafalı bu fantastik figürler işlev olarak suyu yapıdan uzaklaştırırken, biçimsel olarak insanları şeytanın yaptıkları ve yapabilecekleri hakkında uyarmak için üretilmiş.

Barcelona Gotik Bölgesi

Paris Notre Dame Kilisesi

Teknolojinin Yorumuyla Dijital Grotesk

Bugün grotesk olağandışı, tuhaf, korkunç anatomik çizimler gibi kavramlardan uzaklaşıp, rahatsız edici olmaktan çok hayalgücüne yöneliyor. Mimar Michael Hansmeyer’in 2017 yılında Paris Pompidou Center’da 3D yazıcılar ile hazırlanan dijital grotesk sergisi, modern groteskin en dikkat çekici örneklerinden biri.