İster müzik olsun ister edebiyat, büyük bir birikim ve emeğin sonucu olan, her şeyin titizlikle düşünüldüğü sanat eserlerinde, belirli motiflerin tekrarının da tesadüfi olması düşünülemezdi. Bu yazımızda, bahsettiğimiz bu özenli yinelemenin, yani leitmotiv tekniğinin müzikten edebiyata yolculuğunu ve örneklerini inceleyeceğiz.
Leitmotiv Tekniğinin Müzikte Doğuşu
Almanca kökenli “leid”(öncü) ve “motiv”(motif) kelimelerinden türeyen leitmotiv, İngilizce'de leitmotif, bir müzik eserinde sıkça yinelenen temel motif, nakarat olarak çevirilebilir. Ancak bu tanım, müzikten sanatın diğer bütün dallarına yayılmış olan bu teknik için fazlasıyla yüzeysel kalır. Peki leitmotiv tekniği nedir? New Grove Sözlüğü’nden Arnold Whittall’a göre leitmotiv, “Müzikal bir eserde temayı tamamlayan, bir kişiyi, nesneyi, yeri, ruhsal durumu, bir özel gücü, yani dramatik yapının herhangi bir bileşenini temsil eden, kendine özgü bir kimlik yüklenen müzikal unsurdur. Bu motif bir akor, melodi, harmoni, ritim veya vokal olabilir.” Bu terimin müzik için bu denli önem taşıma sebebi ise, ilk defa müziğin bir fikir ya da düşünceyle bağlantı kurmasına olanak sağlamasıdır.
Alman romantik dönem bestecisi Carl Maria von Weber’in operalarında müzikal sembolizmin ve tematik unsurların yoğun kullanımı, bu eserleri pek çok kez yönetmiş olan Alman besteci Richard Wagner’i derinden etkiler. Bu teknik aslında Alman besteci Wagner'den daha eskilere dayanır ama bu tekniği çok sık kullandığı için Wagner ile özdeşleşir. Operalarında, özellikle de Der Ring des Nibelungen eserinde, her karakterin sahneye çıktığı anlara; ateş, yüzük gibi önemli sembollerin bulunduğu sahnelere, bunları yansıtan çeşitli melodileri düzenli olarak yerleştirerek müzikal bir hafıza oluşturmayı amaçlar. Wagner’in yakın dostu, dönemin ünlü yazarı Hans von Wolzogen’ın yazılarıyla ünlenerek literatüre giren leitmotiv, kimi eleştirmenlere göre müziği basitleştirse de; müzikal, tematik ve duygusal alanı bağlayan önemli bir zincirdir. Mozart’ın “Cosi fan tutte” operası, Beethoven’ın 5. Senfonisi, Strauss’un “Der Rosenkavalier”ı gibi çok daha eski eserlerde de bulunup bir sanat eserinde devamlılık hissini yaratması açısından kritiktir.
Leitmotiv Tekniğinin Örnekleri
Müzikten başlayarak edebiyata, filmlere hatta video oyunlarına bile giren bu teknik günümüz film müziklerinde de sıklıkla kullanılır. Batman filminin giriş sahnesideki melodinin varyasyonları filmin farklı karelerinde sık sık çalar. Jaws filminde köpekbalığı git gide yaklaşırken giren ve hepimizin hafızasına kazınan melodi de bu tekniğin ürünüdür. Altıncı His filminde ölen karakterlerle eşleştirilen kırmızı renk ise leitmotivin görsel kullanımına örnektir. Biz ise bu yazının devamında, edebiyat için bu tekniğin ne anlama geldiğini inceleyeceğiz.
Leitmotivin Edebiyattaki Yeri
Leitmotiv tekniği, nasıl müzikte sesler ve duyguları bağdaştırıyorsa, edebiyatta da biçimsel unsurları karakterlerin iç dünyasına, metnin anlamsal derinliğine iliştirir. Romanın teknik unsurlarından biri olan, sık sık tekrar edilen motif, durum, formül ya da nesneler kişinin iç dünyasını ve dış çevresinin rutinlerini yansıtarak yaşayan karakterler oluşturur.
Özellikle natüralist romanlarda ve psikanalitik eserlerde sıklıkla başvurulan bu teknik kişileri ve nesneleri karakterize ederken kullanılır. Mehmet Tekin’e göre “çeşitli telaffuz farklılıkları, jest ve mimikler, yaradılış özellikleri” bir kişiye dair sık kullanılan motiflerden olmakla birlikte aslında eser boyu tekrar eden söz grupları, dizeler ve kelimeler de leitmotiv olarak değerlendirilebilir.
İsmail Çetişli, leitmotiv tekniğinin kullanım amacını şöyle özetler: “Yazar ve şairler, leitmotiv tekniği ile öncelikle muhtevada (içerik) sürekliliği sağlama amacı güderler. Eğer leitmotiv kahramana ait bir söz veya bir tavır olarak gerçekleşiyorsa, bu, o söz veya tavrın kahramanın çok belirgin bir yönünü karakterize ettiğinin işaretidir. Bunun da ötesinde leitmotiv, edebi metne simetrik ve estetik değer kazandırır.” Yazar, karakterin takıntılarını, görünüşünü, beğenilerini, tiklerini kullanarak eserdeki betimlemelere renk katar; bu göstergelerin çağrışımlarıyla kişileri, olayları trajik ya da sempatik kılar ve bunun yanında okumaya akıcılık kazandırır.
Edebi Eserlerde Leitmotiv Örnekleri
Leitmotivi bilinçli kullanılan bir teknik olarak değerlendirsek, psikanalizin sık görüldüğü postmodern ve natüralist romanla özdeşleştirsek de aslında, istemli ya da istemsiz, Dede Korkut’tan Virginia Woolf'un Mrs. Dalloway romanına kadar pek çok eserde leitmotiv tekniği ile sembolleştirilen ögelere rastlanır.
Yaşar Kemal’in “gayret ve emek” temasını işlediği “Sarı Sıcak”ta ana karakter, yoksul bir çocuk işçidir, hikayenin başında bu durumu anlatmak için çocuğun zayıflığına, sarı tenine dikkat çekilir.
.jpg)
“Çocuğun başı yastıktan yana kaymış, boynu ipincecik, yüzü sarı.”
“Kol bir başparmak kalınlığında ancak var. Derisi kemikten dökülecekmiş gibi kırış kırış...”
"Daha parmak kadar. Kemikleri kırılacak, öyle ince işte ... "
“Kadın: "Herif," dedi, "hiç yüreğim götürmüyor. Bir ince ki ... Onun çalışması bizi zengin mi edecek?"
Çocuğun fiziksel özelliğiyle ilgili hırpalayıcı bir detayı kimi zaman diyalog tekniğiyle kimi zamansa tasvirlerinde yineleyen Yaşar Kemal, hayatla arasındaki “ince” bağa sarılan insanların yoksullukla bitmek bitmeyen mücadelesini bu çocuğun fiziksel özellikleri üzerinden anlatır.
Takıntı, saplantı duyguları da leitmotiv ile sıklıkla ifade edilir. Oğuz Atay’ın Ne Evet Ne De Hayır öyküsünde ana karakter M.C, tam 25 kez “sevdiğim”, “sevdiğim kız” ve “sevdiğim insan” kelimesini kullanır. Tutunamayanlar eserinde Olric'in "efendim" ifadesi de bu duruma örnektir. Mrs. Dalloway romanında ise insanlara ve hislere bağımlı bir karakter olan Peter Walsh, çakısı ile de saplantılı bir ilişki kurar. Ne zaman stres olsa, cesaret bulmaya çalışsa, heyecanlansa çakısını açıp kapar, çakısına bakar.
Yusuf Atılgan’ın Aylak Adam romanında, Türk romanının en özgün karakterlerinden biri olan C. hayatı boyunca babasının baskıcı tutumu altında kalmış, babasının Zehra Teyze'ye uyguladığı cinsel zorbalığı durdurmak için araya girdiğinde ise babası tarafından kulağı çekilerek yırtılmıştır. Bu olayların etkisinde kalan, travmatik bir çocukluk geçiren C., kitap boyunca pek çok kez bıyıklı insanlara yaklaşmaktan, yanlarına oturmasından rahatsız olur, belli aralıklarla kulağını kaşır, kulakların insan kafasının en çirkin yeri olduğunu düşünür.
15. yüzyılda yazıya geçirilen, on iki ayrı bölümden oluşan Dede Korkut Hikayeleri’nde eserin parçaları arasında bütünlüğü sağlamak için leitmotivler kullanılmıştır. Dede Korkut’un hikayelerin sonunda yinelediği dualar, genellikle “kafirler” yüzünden tehlike altında kalan mücadeleci liderler, geleceğin habercisi olan rüyalar, Türk kültürüne de yerleşen sıklıkla “kırk gün kırk gece, kırk namert, kırk yiğit” şeklinde kullanılan kırk sayısı; göze çarpan motiflerdendir.
Sonuç olarak başarılı bir edebi eseri arka arkaya sıralanmış cümleleri okuyarak geçmek, bütün bu anlamsal derinliğin yüzeyinde yüzmek gibidir. Kalbimize dokunan çoğu eser, karakterlere duyduğumuz aşinalık ve onlarla kurduğumuz empati; yazar tarafından titizlikle kurulan bu düzenin sonucudur.
Kaynaklar:
https://www.britannica.com/art/leitmotif
Understanding the Leitmotif From Wagner to Hollywood Music, Matthew Bribitzer-Stull, 2015
Yaşar Kemal’in “Sarı Sıcak” Adlı Hikâyesinde Metnin İç İşleyişinde Bir Gösterge Birimi Olarak Leitmotiv Tekniği, İlknur Ay, 2018
http://www.ressjournal.com/Makaleler/1600669725_52%20%c4%b0lknur%20Ay.pdf
Dede Korkut Hikayelerinde Leitmotiv, Beyza Özkan
https://www.academia.edu/30927895/DEDE_KORKUT_H%C4%B0K%C3%82YELER%C4%B0NDE_LE%C4%B0TMOT%C4%B0V
Metin Tahlil Yöntemleri ve Bir Uygulama Örneği, Emel Silahsızoğlu
Roman Sanatı: Romanın Unsurları, Mehmet Tekin, Ötüken Neşriyat
https://books.google.com.tr/books?id=eUDlDAAAQBAJ&dq=mehmet+tekin+leitmotiv&source=gbs_navlinks_s
Virginia Woolf’un Mrs. Dalloway adlı romanında bir leitmotiv: Peter Walsh’ın çakısı, Ayşe Korkmaz
Yusuf Atılgan’ın ‘Aylak Adam’ Romanında Anlatım Teknikleri, Mustafa Karabulut, 2012
BENZER YAZILAR
İnsanlıktan Düşmek, Shakespeare, Kafka ve Haldun Taner’de İnsan Problemi
Bu yazıda insan olmayı bir problem olarak irdeleyen kimi metinler incelenecek.
Bitmemiş Hikayeler
Dünya Edebiyatı’nda tamamlanmamış en ünlü eserler.
